РЭФОРМА - УСТУПКА РУСІФІКАЦЫІ. Реферат.

| гэтаксама «перасыпана нацдэмізмамі», «махровы нацдэм» Язэп Лёсік і |

| абаронца «нацдэмаўскай лініі ўзвышанцаў» Адам Бабарэка. |

| |

| Усё, што рабілася напярэдадні і пасля прыняцця пастановы СНК БССР аб |

| рэформе беларускага правапісу, не магло не хваляваць і прадстаўнікоў |

| небеларускай творчай, навуковай інтэлігенцыі. Цікава выказаўся на |

| нарадзе летувіскіх савецкіх пісьменнікаў Беларусі (праходзіла ў 1933 |

| г.) В.Сербента: «Добры ці дрэнны новы беларускі правапіс, пакажа |

| будучыня. Няма чаго спяшацца з такім складаным пытаннем». А вось |

| сакратар Аргкамітэта ССП БССР Я.Бранштэйн назваў выступленне |

| В.Сербенты рэакцыйным і нацыяналістычным. |

| |

| СПЛАЦІЦЬ ДАЎГІ |

| |

| Як няцяжка было заўважыць, вышэй у мяне гаворка вялася пра погляды на |

| рэформу беларускага правапісу 1933 года асобаў і перш за ўсё |

| пісьменнікаў, якія ўжо на той час паспелі знайсці сабе месца (хтосьці |

| і даволі прэстыжнае) у грамадскім жыцці, інтэгравацца ў |

| дзяржаўна-партыйныя структуры, стаць іх даволі актыўнымі абаронцамі. |

| Зусім іншых поглядаў на рэформу прытрымліваліся літаратары, што |

| знаходзіліся ў самым нізе ўзведзенай у Беларусі дзяржаўна-партыйным |

| апаратам сацыяльнай піраміды, не мелі аніякіх званняў і ўзнагарод. |

| Вось, да прыкладу, думка пісьменніка і пасляваеннага эмігранта Янкі |

| Золака, якога на пачатку 30-х гадоў ведалі толькі на роднай |

| Магілеўшчыне: «Наша пакаленне выхавана ў час беларусізацыі. Мы паспелі |

| ўвабраць нацыянальны дух. І калі пачалася змена правапісу, успрынялі |

| гэта адмоўна, але нічога не маглі зрабіць. Пазнейшыя пакаленні ўжо |

| адыходзілі ад нацыянальнай самасвядомасці... Мы з трывогай назіралі, |

| як трымаюцца нашы пісьменнікі». А трымацца ім было ой як нялёгка... |

| |

| А вось што рэформа правапісу была з\\\'явай штучнай, навязанай народу |

| зверху партыйна-дзяржаўнай наменклатурай, сведчыць адсутнасць усялякай |

| падтрымкі яе з боку саміх носьбітаў беларускай мовы, а таксама больш |

| нізкіх паводле сацыяльнага статусу, але затое самых масавых майстроў |

| пяра, педагагічнай інтэлігенцыі. Калі пачалася Вялікая Айчынная вайна |

| і Беларусь апынулася пад фашысцкай акупацыяй, з часу ўвядзення новага |

| правапісу мінуў ужо і не такі малы тэрмін. Каб рэформа была ў многіх |

| адносінах з\\\'явай станоўчай, за гэты час яна магла б пусціць даволі |

| глыбокія карані ў душы і сэрцы беларусаў. Не, такіх каранёў яна не |

| пусціла. Пераважна на ініцыятыве вышэйпералічаных катэгорый |

| інтэлігенцыі, а не па загадзе акупацыйных уладаў на старонкі |

| перыядычнага друку, у навучальна-выхаваўчы працэс школ, службовае |

| справаводства і іншыя сферы жыцця пачала вяртацца беларуская мова |

| дарэформеннага ўзору, і пярэчанняў з такой нагоды нідзе не назіралася. |

| |

| Міналі гады... Не адна генерацыя вучняў паспела закончыць сямігадовыя |

| і дзесяцігадовыя школы, карыстаючыся правапісам 1933 года, але таго, |

| хто ведаў беларускую мову да яе рэфармавання, не-не дый агортвала |

| настальгія. Зразумела, такіх людзей найбольш было сярод |

| настаўнікаў-мовазнаўцаў. Некаторыя спрабавалі давесці адпаведным |

| структурам пра найбольш істотныя хібы ў правапісе 1933 года, якія |

| выяўляліся ў ходзе практыкі выкладання беларускай мовы ў школе. Але |

| ніхто ў вярхах не збіраўся слухаць такіх рупліўцаў роднага слова. Вось |

| пазіцыя па даным пытанні аднаго з высокіх кіраўнікоў Міністэрства |

| асветы рэспублікі С.Умрэйкі, выкладзеная ім у 1949 годзе ў юбілейным |

| артыкуле «30 год совецкай школы ў БССР»: «Прынятая ўрадам БССР у 1933 |

| годзе пастанова аб рэформе беларускага правапісу нанесла вялікі ўдар |

| па беларускаму наныяналізму і яго стаўцы на знішчэнне ўсяго таго, што |

| збліжала беларускі народ з вялікім рускім народам». Як бачым, і ў |

| даным выпадку, накшталт таго што пісалася і гаварылася пра рэформу |

| правапісу ў 30-я гады, галоўнае ў яе ацэнцы займаў ідэалагічны аспект, |

| ставіць пад сумненне, крытыкаваць які ніхто не асмельваўся. І ўсё ж, |

| як бы ні абаранялі праведзеную ў 1933 годзе рэформу правапісу |

| беларускай мовы, недахопы яе станавіліся відавочнымі, і асабліва для |

| тых, хто прафесійна быў звязаны з выкарыстаннем роднага слова. Хацелі |

| таго афіцыйныя структуры ці не, але пад напорам самога жыцця ім |

| давялося ў канцы 50-х гадоў пайсці на пэўныя ўдакладненні беларускага |

| правапісу. |

| |

| Чарговая хваля за перагляд рэформы 1933 года прыпадае на другую палову |

| 80-х гадоў, калі пачалі на-новаму пераасэнсоўвацца многія неардынарныя |

| падзеі і факты з нашага эканамічнага, палітычнага і |

| сацыяльна-культурнага жыцця. Характэрна, што з крытыкай рэформы 1933 |

| года першымі выступілі не вядучыя навукоўцы-мовазнаўцы, масцітыя |

| літаратары, а іх маладыя калегі - У.Арлоў, А.Асташонак, А.Бяляцкі, |

| П.Васючэнка, А.Сідарэвіч і інш., невялічкі допіс якіх у газету |

| «Літаратура і мастацтва» (18 верасня 1988 г.) даў моцны штуршок для |

| несціханай і па сёння гаворкі па даным пытанні. |

| |

| Ва ўсім тым, што мне ўдалося прачытаць пра гэта, значна пераважаюць |

| публікацыі крытычнага характару ў дачыненні да рэформы беларускага |

| правапісу 1933 года. І з іх аргументацыяй проста нельга не пагадзіцца. |

| Перакананы, што, нягледзячы на ўсялякага роду эканамічныя цяжкасці ў |

| сувязі з пераходам да рынкавай эканомікі, мы не можам пакідаць сваю |

| мову ў тым стане, у які яна трапіла ў выніку дапушчаных свядома і |

| падсвядома хібаў у кіраванні нацыянальна-культурным развіццём |

| беларускага народа. Адхілены ад роднага слова, ён ледзь не пагалоўна |

| стаў ахвярай расейскамоўнай асіміляцыі. Яўныя спробы рэфарматараў |

| беларускай мовы 1933 года наблізіць апошнюю да расейскай у |

| марфалагічных і фанстычных адносінах не маглі ў будучым не паспрыяць |

| расейскамоўнай асіміляцыі карэннай нацыі БССР. Вядома ж, што гэтыя |

| працэсы адбываюцца найбольш «паспяхова», калі справа датычыць народаў |

| з блізкароднаснымі мовамі. Прыгадаем адносна хуткае выцясненне |

| беларускай мовы з афіцыйнага жыцця ў часы Рэчы Паспалітай, як толькі |

| ўвялі польскую мову ва ўжытак, а затым і зусім у ранг дзяржаўнай на |

| ўсёй тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага. Менавіта блізкароднасць |

| моваў была ўзята пад увагу і царскай адміністрацыяй, якая з другой |

| паловы ХІХ стагоддзя ўзмоцніла моўную асіміляцыю беларусаў. Так што ў |

| гэтай далёка не гуманнай справе ініцыятары рэформ беларускай мовы ў |

| 1933 годзе не былі наватарамі, бо яны ішлі добра вядомым і да іх |

| шляхам асіміляцыі. |

| |

| Не выключана, што многім сённяшнім беларусам, якія размаўляюць і |

| пішуць толькі на сучаснай роднай мове, дарэформенная мова можа здацца |

| ў чымсьці нязвыклай, больш складанай для авалодання. Але ўсё гэта не |

| так. Тая мова па мілагучнасці перасягае сучасную. Нездарма добры |

| знаўца і руплівец роднага слова Кузьма Чорны так сказаў пра мову, што |

| дасталася нам ад даравалюцыйнага часу: «Вялікая беларуская моўная |

| стыхія ня толькі не загінула за час шматвяковага нацыянальнага |

| падняволеньня Беларусі, ня толькі ня была праглынута моцнымі |

| культурамі суседніх народаў, а захавала сваю чыстату, скрышталявалася |

| ў надзвычайнае багацьце орыгінальных формаў, служачы нават багатым |

| матар\\\'ялам для суседніх моўных культур. Беларуская мова - мова |

| беларускіх казак і песень, фразэолёгія народнае гутаркі - гэта |

| найглыбейшая самабытнасьць і хараство». |

| |

| Калі цяпер сёй-той пра сучасную беларускую мову гаворыць як пра |

| дыялект ці кальку з расейскай, дык, відаць, мае пэўную рацыю, бо ад |

| таго часу, як была праведзена рэформа правапісу, з лёгкай рукі |

| работнікаў выдавецтваў, рэдакцый газет і часопісаў ды і саміх |

| навукоўцаў-філолагаў у беларускую мову трапіла процьма паасобных слоў |

| і выразаў з расейскай, што першая стала ў многім вельмі падобнай да |

| другой, не здабыўшы, аднак, ад гэтага аніякага хараства. Парушылі мы |

| слушны наказ Кузьмы Чорнага: «Літаратурная мова павінна быць моваю |

| чыстаю, беларускаю». Не сумняваюся, што большасць з тых, хто прыклаў |

| руку да правапісу 1933 года, не знайшоў бы ў сучаснай беларускай мове |

| многага з таго, на што тады разлічвалася яе рэфарматарамі. Мы пайшлі |

| значна далей, чым імі задумвалася, у шмат разоў павялічыўшы памылку |

| 1933 года. |

| |

| Незалежна ад таго, як будзе адбывацца ў нас рэформа беларускай мовы, |

| трэба ўжо сёння весці санацыю яе лексікі ад русізмаў і вельмі |

| асцярожна, удумліва ставіцца да аднаўлення ці новага запазычвання |

| паланізмаў, бо сям-там мы ўжо перагінаем кій. Можа ўсё ж трэба |

| прыслухацца да таго, што пісаў у 1924 годзе В.Ластоўскі ў прадмове да |

| свайго «Расійска-крыўскага (беларускага) слоўніка»: «... кождае чужое |

| слова, занесенае ў мову, асымілюе, зьлівае мову з суседзкай, забівае |

| яе асобны характар, а таму трэба, асабліва пішучы, высьцерагацца |

| ўжываць сходныя з суседзкімі словы, хоць-бы яны і былі ў мове, а браць |

| такія, якіх няма ў чужынцаў...» |

| |

| Хочацца паразважаць яшчэ і адносна праблемы лацінскай азбукі. Для |

| беларусаў гэта не навіна. З ёю яны даўно знаёмыя, але адносіны да |

| такой азбукі не заўсёды былі паважлівымі. А што датычыць увядзення яе |

| ў 1929/30 навучальным годзе ў беларускія і польска-беларускія школы |

| Заходняй Беларусі, дык увогуле такі акт многімі прагрэсіўнымі дзеячамі |

| і педагогамі быў расцэнены як грубае апалячванне беларускіх дзяцей. |

| Вось што пісаў з гэтай нагоды вядомы педагог Заходняй Беларусі Сяргей |

| Паўловіч: «Замена гэтая касуе ўсе здабыткі нашага пісьменства, якое |

| грунтуецца выключна на кірыліцы і пазбаўляе нашу азбуку свайго |

| нацыянальнага твару... Кірыліца зраслася з усім укладам нашага жыцця, |

| з усімі нашымі навуковымі і літаратурнымі дасягненнямі, яна - |

| спадарожнік нашага культурнага адраджэння. Адным словам, кірыліца - |

| нацыянальная беларуская азбука». |

| |

| Дапушчанае Сяргеем Паўловічам перабольшванне ролі кірыліцы можна |

| зразумець як рэакцыю на хітра задуманую ўладамі Польшчы спробу |

| ўзмацнення паланізацыі беларускага насельніцтва т.зв. «усходніх |

| крэсаў». Цяпер гэты фактар нас не палохае і таму да лацінкі можна |

| ставіцца больш аб\\\'ектыўна. Цалкам адмаўляць яе няма аніякіх падстаў, |

| бо яна вельмі паспяхова спраўляецца са сваімі функцыямі ў шэрагу |

| славянскіх моў. І калі б не нашае жабрацкае эканамічнае становішча, |

| востры папяровы дэфіцыт, можна было б паспрабаваць далучаць дзяцей да |

| беларускіх тэкстаў на лацінскай азбуцы ў год, калі яны пачынаюць |

| вывучаць заможную мову. |

| |

| Шчыра заклапочаныя лёсам роднага слова людзі ўскладалі вялікую надзею |

| на запланаваную на лістапад 1992 года Рэспубліканскую навуковую |

| канферэнцыю «Праблемы беларускага правапісу», галоўным арганізатарам |

| якой быў Інстытут мовазнаўства АН Рэспублікі Беларусь. Прысутныя на |

| філалагічным форуме навукоўцы, выкладчыкі сярэдніх і вышэйшых |

| навучальных устаноў мелі магчымасць праслухаць дзесяткі цікавых |

| дакладаў і выступленняў, у час якіх выказваліся самыя розныя |

| меркаванні па ўсіх прынцыпова важных праблемах беларускага правапісу. |

| І гэта натуральна, бо сярод навукоўцаў-філолагаў існуюць розныя |

| погляды на Рэформу беларускага правапісу 1933 года. |

| |

| Больш за ўсё непакоіць, што ёсць навукоўцы, якія лічаць Рэформу 1933 |

| года справядлівай, а таму і недатыкальнай. Магчыма, дзесьці яна і |

| аблегчыла напісанню тых ці іншых слоў, але гэта зусім нязначная |

| заслуга ў параўнанні з тым, што яна забрала ў нашай мовы з нутрана |

| ўласцівага ёй. Акрамя таго, рэформа адначасова ўносіла ў беларускую |

| мову нехарактэрныя для яе рысы з тым, каб толькі наблізіць яе да |

| тагачаснай агульнадзяржаўнай для ўсіх савецкіх народаў расейскай мовы. |

| Набліжэнне беларускай мовы да расейскай і па форме, і на лексіцы, як |

| паказаў шасцідзесяцігадовы вопыт, атрымалася штучным і таму не мае |

| права на жыццё. Сучаснае нацыянальна-культурнае Адраджэнне не ў стане |

| паспяхова рэалізавацца без вяртання нашай мове ўсяго таго сапраўды |

| беларускага, чаго пазбавілі яе ў сумна вядомым 1933 годзе, кіруючыся |

| не якімі-небудзь важкімі лінгвістычнымі, а найперш ідэалагічнымі, |

| сацыяльна-класавымі матывамі. Якія б мы ні рабілі захады на ўмацаванні |

| нацыянальных пачаткаў у нашым жыцці, яно заўжды будзе нетрывалым, |

| неканкурэнтаздольным у кантактах з расейскай нацыяй, пакуль нашай мове |

| максімальна не вернуць гвалтам адабраных адметнасцяў. Гістарычны вопыт |

| многіх народаў пераканаўча паказаў, што ступень супраціўлення |

| культурна-моўнай асіміляцыі таго ці іншага этнасу знаходзіцца ў прамой |

| залежнасці ад ступені самабытнасці яго роднай мовы. Прыкладам можа |

| служыць і менш пашкоджаная ад усялякага роду рэфармавання мова |

| суседняга нам украінскага народа, якая не так баіцца ўзаемадачыненняў |

| з расейскай мовай. Наша ж мова, дзякуючы Рэформе 1933 года, |

| мэтанакіраванай шматгадовай дзейнасці саміх калектываў |

| навукова-філалагічных устаноў, рэдакцый газет і часопісаў, выдавецтваў |

| ледзь не ўсутыч набліжана да расейскай, таму нават пры самых малейшых |

| кантактах з апошняй яшчэ больш падпадае над яе ўплыў, губляе сваю |

| самабытнасць, русіфікуецца. Усяго гэтага не было ці было б у зусім |

| нязначных, непагражальных памерах, калі б мы так бязлітасна не |

| разбурылі нацыянальную аснову роднай мовы. |

| |

| Сучаснае пакаленне беларускай інтэлігенцыі, асабліва |

| навукоўцы-філолагі, пісьменнікі, павінна прыкласці ўсе намаганні для |

| таго, каб наша мова перастала быць калькай з расейскай і каб па гэтай |

| прычыне беларусаў не называлі расейцамі ды толькі з нейкім мясцовым |

| дыялектам. Даведзенае да крайнасці падабенства беларускай мовы да |

| расейскай заўсёды будзе даваць падставы розным групоўкам |

| велікарасейскага дзяржаўнага шавінізму разглядаць наш край як нібыта |

| спрадвечна расейскі і весці прапаганду сярод людзей за яго ўключэнне ў |

| склад Расейскай федэрацыі накшталт колішняга Паўночна-Заходняга краю, |

| робячы ўпор на блізкасць моваў. |

| |

| Трэба заставацца самім сабой, чым толькі і заслужым павагу ад іншых. А |

| гэтага не дасягнеш без напружанай, свядомай дзейнасці людзей і найперш |

| інтэлігенцыі па ўзбагачэнні нашага духоўнага патэнцыялу, без істотнага |

| ўдасканалення нацыянальнага правапісу, ачышчэння лексікі беларускай |

| мовы ад процьмы штучных, зусім непатрэбных і лішніх для яе русізмаў. |

| Цалкам прывесці наш правапіс у адпаведнасць з сучасным |

| нацыянальна-культурным Адраджэннем справа надзвычай складаная і |

| запатрабуе для сваёй рэалізацыі не аднаго года, хаця ў нашых варунках |

| не хацелася б губляць нават і аднаго месяца. Таму ці не ў інтарэсах |

| адраджэнскіх працэсаў было б адважыцца на паэтапнае вяртанне ўсяго |

| таго пазітыўнага, што было ў беларускай мове да 1933 года? |

+------------------------------------------------------------------------+

Спіс літаратуры:

1. Леанід Лыч “РЭФОРМА БЕЛАРУСКАГА ПРАВАПІСУ” -галоўная крыніца;

2. “Сучасная гісторыя беларускай мовы і яе праблемы” Мінск 1994;

3. Уладзімір Арлоў ;

А таксама пад уплывам кнігі Васіля Быкава “ПАХАДЖЕННЕ” -Наша ніва 1999

(Vostraja Brama Вільня).

Страницы: 1, 2, 3