РЭФОРМА - УСТУПКА РУСІФІКАЦЫІ. Реферат.

| правапісу і аднаго з вядомых навукоўцаў у галіне беларускай філалогіі |

| - Браніслава Тарашкевіча, «Беларуская граматыка для школ» якога ў 1929 |

| годзе перажыла пятае выданне. Сам аўтар яе з 7 жніўня 1933 года пасля |

| абмену на Ф.Аляхновіча жыў у СССР, праўда, не ў Менску, а ў Маскве пад |

| пільным тайным наглядам спецслужбаў НКУС і працаваў там у Міжнародным |

| аграрным інстытуце, а не, напрыклад, на філалагічным факультэце |

| сталічных ВНУ ці ў АН СССР. Б.Тарашкевіч прыехаў у СССР прыкладна за |

| 20 дзён да прыняцця пастановы СНК БССР аб зменах у правапісе, так што |

| пры жаданні пэўных навуковых і ведамасных структур гэты навуковец |

| паспеў бы сказаць сваё аўтарытэтнае слова ў беларускай філалогіі, і не |

| выключана, удалося б хоць крыху зменшыць хібнасць ажыццёўленай |

| рэформы, пазбегнуць узнікнення дзвюхварыятнасці беларускай мовы ў |

| межах Савецкай і Заходняй Беларусі. |

| |

| Воляй лёсу дзень 26 жніўня 1933 года вельмі многае змяніў у жыцці |

| беларускай мовы і разам з гэтым істотна паўплываў на агульны стан |

| духоўнай культуры нашага народа. У той дзень Савет Народных Камісараў |

| БССР без папярэдняга абмеркавання шырокімі коламі грамадскасці прыняў |

| пастанову «Аб зьменах і спрашчэнні беларускага правапісу», пра |

| мэтазгоднасць якой вось ужо шэсць дзесяткаў гадоў вядуцца спрэчкі. І |

| як высвятляецца, найбольшую інтэнсіўнасць і востры характар набываюць |

| яны тады, калі ў грамадстве актывізуюцца працэсы дэмакратызацыі, |

| робіцца крытычная ацэнка пройдзенага шляху ў галіне нашага духоўнага |

| развіцця. |

| |

| З філалагічнага боку праведзеная ў 1933 годзе рэформа беларускага |

| правапісу, як адзначалася вышэй, даволі падрабязна асветлена, таму |

| яшчэ раз спыняцца на гэтым аспекце няма патрэбы. Калі што і ўпушчана ў |

| публікацыях апошняга часу, дык гэта глыбокі параўнальны аналіз таго, |

| дзе, у чым і як удалося ўрэзаць адметнасць беларускай мовы за кошт |

| свядомай падгонкі яе пад расейскую. А без такога аналізу нельга даць |

| правільнага адказу, чым стаўся для беларускай мовы і не забыты па |

| сёння гэты жнівеньскі дзень 1933 года. Пакідаючы данае пытанне для |

| спецыялістаў-філолагаў, скажу толькі ў самых агульных словах, што з |

| увядзеннем новага правапісу беларуская мова воляй пэўных людзей была |

| істотна набліжана да расейскай, шмат у чым страціўшы сваю |

| самабытнасць, а галоўнае - магчымасць супраціўляцца асіміляцыі з боку |

| апошняй. Свядомае, мэтанакіраванае набліжэнне да расейскай мовы відаць |

| хаця б з новага напісання наступных слоў: цвет замест цьвет, адпаведна |

| снег - сьнег, з\\\'есці - зьесці, гарадскі - гарадзкі, волжскі - волскі, |

| кольцы - колцы, методыка - мэтодыка, клас - кляс, фізіка - фізыка, |

| універсітэт - універсытэт, комунізма - комунізму, метр - метар, фунт - |

| хунт. У дачыненні да небеларусаў лічылася правільным ужываць толькі |

| Іосіф, Нікалай, а беларусы маглі пры жаданні пісаць свае імёны Базыль |

| і Васіль, Восіп і Язэп, Янка і Іван. Менавіта з гэтага часу і пачалося |

| перакручванне ў розных асабовых дакументах напісання самабытных, |

| арыгінальных беларускіх імёнаў, у выніку чаго і тут нанесена вялікая |

| шкода нацыянальнай культуры. |

| |

| Набліжэннем правапісу беларускай мовы да расейскай трэба лічыць дазвол |

| на пашырэнне ў першай дзеепрыметнікавых форм, напісанне не пад |

| націскам «о» ва ўсіх інтэрнацыянальна-рэвалюцыйных словах, напісанне |

| «не» і «без» праз «е» незалежна ад націску наступнага за ім слова. |

| |

| Асіміляцыйная накіраванасць рэформы 1933 года з\\\'яўляецца яе галоўнай |

| сутнасцю, дамінантай. Усё пазітыўнае ў рэформе - вельмі нязначнае ў |

| параўнанні з нанесенай ёю шкодай беларускай мове. Яна ў значнай |

| ступені згубіла сваю мілагучнасць, стала мала абароненай ад |

| расейскамоўнага ўплыву. |

| |

| Ідэалагічныя службы кампартыі, якім удалося на самым вырашальным этапе |

| рэформы ўзяць пад свой кантроль працу навукоўцаў-мовазнаўцаў, не |

| сумняваліся, што з прыняццем вышэйназванай пастановы СНК БССР не |

| спыніцца гаворка пра гэтую зусім не простую для лёсу беларускага |

| народа падзею. У рэспубліканскіх эшалонах улады разумелася, што |

| патрэбны будуць дадатковыя крокі, каб супакоіць, стрымаць людзей ад |

| вядзення далейшых спрэчак, выказвання магчымай незадаволенасці. Было |

| вырашана аўтарытэтам саміх пісьменнікаў паспрабаваць як-небудзь |

| утаймаваць страсці непрыхільнікаў новага правапісу. І трэба сказаць, |

| што многае тут удалося. Хаця і пішацца, што па ініцыятыве самога |

| Інстытута мовазнаўства Беларускай Акадэміі навук і Аргкамітэта Саюза |

| савецкіх пісьменнікаў БССР праводзіўся па вечарах 11, 13 і 15 снежня |

| 1933 года агульны сход пісьменнікаў Менска, але ж няма сумнення, што |

| ініцыятыва правядзення такога сходу зыходзіла ад партыйных інстанцый. |

| |

| Як ужо стала завядзёнкай пад той час, сход менскіх пісьменнікаў не мог |

| не прыняць прывітання «любімаму правадыру працоўных усяго свету» |

| І.В.Сталіну. Правадыра з Маскоўскага крамля яны запэўнілі, што будуць |

| «бязлітасна змагацца з усялякімі класава-варожымі элементамі», цалкам |

| пагадзіліся з логікай надта ж ужо папулярных сталінскіх тэзаў, што |

| «праз росквіт нацыянальных культур і моў у перыяд дыктатуры |

| пралетарыята» ўдасца стварыць вялікую «адну агульную сацыялістычную |

| культуру і адну агульную мову ў перыяд перамогі сацыялізма ва ўсім |

| свеце». І як было не пагадзіцца, калі рэфарматары беларускага |

| правапісу ўжо зрабілі значны крок у бок такой мовы праз свядомое |

| набліжэнне беларускай мовы да расейскай. |

| |

| Акрамя прывітання І.В.Сталіну, падобныя пасланні былі накіраваны |

| ўдзельнікамі сходу на імя першага сакратара ЦК КП(б)Б М.Гікалы і |

| старшыні СНК БССР М.Галадзеда, партыйнага і дзяржаўнага кіраўнікоў |

| Украіны С.Касіёра і П.Постышава. У першым з іх адзначалася, што |

| «пастанова СНК аб рэформе беларускага правапіса стварае яшчэ большыя |

| магчымасці для магутнага культурнага ўздыма і росквіта»; зрывае маску |

| з беларускіх нацдэмаў і нацыянал-фашыстаў, якія «ў сваіх |

| контррэволюцыйных інтэрвенцкіх мэтах увесь час праводзілі шкодніцкую |

| работу на мовазнаўчым і культурным фронце... імкнуліся пабудаваць |

| штучны бар\\\'ер паміж мовай і культурамі брацкіх совецкіх рэспублік |

| РСФСР і БССР»; выказвалася задаволенасць, што кампартыя рэспублікі |

| «нанесла сакрушальны ўдар па беларускай контррэволюцыі». |

| |

| Совецкія пісьменнікі БССР добра разумеюць, што барацьба з буржуазным |

| нацдэмакратызмам працягваецца, што абавязак кожнага сапраўды адданага |

| справе пабудовы бяскласавага грамадства пісьменніка сваю зброю, сваю |

| ненавісць абрушыць на рэшткі гібнучага класа, каб дабіць яго. |

| |

| У тым, што пісьменнікі Беларусі будуць бязлітаснымі ў гэтай барацьбе з |

| рэшткамі гібнучага класа, мы запэўняем працоўных Совецкай Украіны, |

| запэўняем КП(б)У, запэўняем яе ЦК». |

| |

| Цяжка сказаць, ці падліло гэтае прывітанне алею ў полымя барацьбы з |

| нацыянальна самасвядомай часткай украінскага народа. Але мы ведаем, |

| што і там барацьба была такой жа крывавай і бязлітаснай, як у |

| Беларусі. |

| |

| Прывітанні кіраўнікам Бсларусі і Ўкраіны былі без подпісаў беларускіх |

| пісьменнікаў. Як гэта часта тады практыкавалася, гэтыя прывітанні былі |

| прыняты сходам увогуле. Зразумела, далёка не ўсе з прысутных на ім |

| былі згодныя са зместам прывітанняў, але не пярэчылі толькі з-за |

| страху апынуцца пад падазрэннем у адпаведных органаў. |

| |

| На сходзе выступілі ажно 18 пісьменнікаў. Першым узяў слова Андрэй |

| Александровіч, у назве даклада якога - «Класавая барацьба на |

| мовазнаўчым фронце і рэформа правапіса беларускай мовы» - быў |

| зададзены тон сходу. Ваяўнічы характар мелі загалоўкі выступленняў |

| І.Гурскага «Ніякай літасці ворагу», М.Зарэцкага «Мова - зброя класавай |

| барацьбы», К.Крапівы «Змаганне дзвюх сістэм», М.Кульбака «На фронце |

| яўрэйскай мовы - яшчэ арудуюць класавыя ворагі», А.Куляшова «Ускрыць |

| маскіроўкі ворага». |

| |

| Кожны з выступоўцаў лічыў сваім «абавязкам» перад партыяй і ўрадам як |

| мага мацней стукнуць па «нацдэмах». Але найболый дасталася ім ад |

| Андрэя Александровіча. «Шкодніцтва нацдэмаў, - гаварыў ён, - з |

| асаблівай сілай праводзілася на мовазнаўчым фронце. На гэты фронт |

| беларуская контррэволюцыя кінула, бадай, ці не самыя лепшыя свае сілы, |

| і мовазнаўчыя ўстановы былі па сутнасці галоўнымі цытадэлямі |

| контррэволюцыйнай работы... |

| |

| Нацдэмы ўводзілі ў сучасную беларускую мову архаізмы з літоўскай |

| метрыкі, з слоўніка Бярынды, з розных сярэдневяковых дакументаў, |

| змагаліся за адрыў мовы ад жыцця, ад гаворак пралетарыята і працоўнага |

| сялянства, рашуча выганялі з мовы элементы інтэрнацыяналізма, |

| змагаліся супроць советызмаў - слоў, народжаных пролетарскай |

| рэволюцыяй, супроць слоў аднародных з рускай мовай». |

| |

| Вось такімі страшэннымі ворагамі маляваў асноўны дакладчык сходу |

| многіх з тых, хто па-сапраўднаму клапаціўся пра чысціню і самабытнасць |

| мовы. Абвінавачванне ж «нацдэмаў», што яны былі супроць наплыву і |

| ўжывання ў беларускай мове «слоў аднародных з рускай мовай» ужо да |

| рэформы правапісу беларускай мовы і асабліва пазней было выкарыстана ў |

| якасці падставы не толькі не перашкаджаць, а, наадварот, ва ўсім |

| садзейнічаць гэтаму зусім неапраўданаму працэсу ў культурна-моўным |

| развіцці беларускай нацыі. Прыхільнікаў такога працэсу, як пакажа |

| далейшае жыццё, найбольш было сярод работнікаў выдавецтваў, рэдакцый |

| газет і часопісаў, якія цалкам апынуліся пад уладай партыйных органаў, |

| а таксама ў асяроддзі некаторых пісьменнікаў, журналістаў і |

| навукоўцаў-мовазнаўцаў, што імкнуліся сваімі творамі садзейнічаць |

| збліжэнню беларускай мовы з расейскай. |

| |

| Пры ўсёй сваёй запалітызаванасці сходу некаторыя бачылі, што |

| «рафінаванне» беларускай мовы, чаму даваў такія шырокія магчымасці |

| дэкрэт СНК БССР ад 26 жніўня 1933 года, можа вельмі трагічна |

| закончыцца для яе, і таму рабіліся спробы хоць эзопаўскай мовай |

| папярэдзіць надыход такой непажаданай з\\\'явы. |

| |

| Мова была роднай і дарагой, і найперш сваёй адметнасцю і самабытнасцю, |

| многім майстрам прыгожага пісьменства. Калі ж яны і падтрымлівалі |

| пастанову СНК аб спрашчэнні правапісу, дык толькі таму, што былі сілы, |

| якія патрабавалі ад іх менавіта такіх адносін. Хаця да масавых |

| рэпрэсій яшчэ заставаліся чатыры-пяць гадоў, у Беларусі ўжо |

| пракаціліся магутныя хвалі барацьбы з надуманымі нацыянал-дэмакратамі, |

| у выніку якой давялося панесці шмат страт, не выключаючы і самога |

| жыцця, у асяроддзі беларускай інтэлігенцыі. Да гэтага часу амаль згас |

| дух беларусізацыі, а яе найбольш гарачыя прыхільнікі па волі савецкіх |

| карных органаў адхіляліся ад любімай працы, вымушаны былі жыць дзесьці |

| далёка ад роднай Бацькаўшчыны. Людзей агарнуў вялікі страх за свой |

| лёс, яны ўсё менш і менш давяралі адзін аднаму. Жыццё калектываў |

| творчай і навуковай інтэлігенцыі ў значнай ступені падпала пад уплыў |

| партыйных арганізацый, таму не дзіўна, што ўдзельнікі агульнага сходу |

| пісьменнікаў Менска такімі адзінымі былі ў ацэнцы рэформы беларускага |

| правапісу, у якой было больш партыйнай палітыкі, чым лінгвістычнай |

| патрэбнасці. Кожны выступоўца пры выказванні думкі вымушаны быў куды |

| больш кіравацца лініяй партыі ў нацыянальнай палітыцы, у тым ліку і |

| моўнай, чым неабходнасцю ўнясення якіх-небудзь змен у беларускі |

| правапіс. |

| |

| У тым жа годзе Інстытут мовазнаўства Беларускай Акадэміі навук выдаў |

| кнігу «Пісьменнік і мова: Збор артыкулаў, прысвечаных барацьбе за |

| культуру мовы». Усё тая ж набітая аскоміну гаворка пра барацьбу «за |

| ачыстку мовы ад класава-шкодных плыняў, ад нацдэмізмаў, архаізмаў, ад |

| штучна ўтвораных па нацыяналістычнаму тыпу слоў». Звяртае на сябе |

| ўвагу апошні абзац з прадмовы дырэктара Інстытута мовазнаўства Андрэя |

| Александровіча да кнігі: «Калі кнігай «Пісьменнік і мова» нам удалося |

| нанесці яшчэ адзін скрышальны ўдар па недабітых рэштках нацдэмаўшчыны |

| ... пастаўленую перад сабою задачу ... мы выканалі». |

| |

| Бясспрэчна, такая мэта была дасягнута і не ў малой ступені дзякуючы |

| артыкулу самога А.Александровіча пад назвай «Вырваць з корнем |

| пустазелле», якім пачыналася кніга. Называючы нацдэмаў у мовазнаўстве |

| такімі выразамі, як «бяздарныя невукі», «хітрыя, звераватыя палітыкі і |

| палітыканы», ён яшчэ больш распальваў гэтую шкодную ў асяроддзі |

| беларускіх літаратараў барацьбу. Такому ж распальванню служыў і заклік |

| арганізатара мовазнаўчай акадэмічнай навукі: «... трэба максімальна |

| глыбока ўскрыць подлую атрутную работу нацыяналістаў, ускрыць іх |

| метады і формы работы на моўным фронце, паказаць змест тых формул, |

| якія мы прывыклі даваць па адрасу іх работы (паланізатарства, |

| насаджэнне архаізмаў і неалагізмаў)». На думку аўтара разглядаемага |

| артыкула, барацьбу супроць засмечвання мовы неабходна пераплятаць «з |

| барацьбой супроць нацыяналізма, супроць беларускага контррэволюцыйнага |

| нацыянал-дэмакратызма, таму што гэтаму засмечванню нацыянал-дэмакраты |

| прыдалі дадатковую класавую функцыю - змагацца супроць партыі і |

| пролетарыята на фронце будаўніцтва нацыянальнай культуры». |

| |

| Шмат бруду на «нацыяналістаў» выліў Эд.Галубок у артыкуле пра стыль |

| беларускай савецкай драматургіі. Апошняя, паводле яго цвёрдага |

| меркавання, прыйшла да свайго мастацкага росту, толькі «вядучы пад |

| кіраўніцтвам партыі напружаную барацьбу з нацыянал-дэмакратамі, якія |

| імкнуліся захапіць пазіцыі ў галіне тэатра і ў прыватнасці |

| драматургіі». А калі гэта так, дык і аўтару самому нічога не |

| заставалася рабіць, як далей працягваць барацьбу з «нацдэмамі», |

| выкрываць іх варожыя дзеянні і задумы. Заключаліся яны нібыта ў |

| адшукванні выкрышталізаванай мовы «мастацтва як мастацтва, даступнага |

| толькі адзінкам, надзеленым высокай мерай пачуцця», у ідэалізацыі мовы |

| кулацтва, дробнабуржуазнай інтэлігенцыі, захвальванні мовы |

| Дуніна-Марцінкевіча, імкненні да «своеадменнай і высокаякаснай |

| беларускай мовы», якая адрознівалася б «па сваіх культурных адзнаках |

| ад мовы расійскай». |

| |

| Закончваў кнігу артыкул П.Юргілевіча «Моўныя тэорыі і практыка |

| контррэволюцыйных лідэраў «Узвышша». Адштурхнуўшыся ад палажэння |

| вядомага навукоўца-філолага Мікалая Мара, што мова ёсць «нязменны |

| сродак класавай барацьбы», П.Юргілевіч і распачаў яе з «нацдэмамі» ўжо |

| з першых радкоў артыкула. На думку аўтара, самыя галоўныя сілы |

| «нацдэмаў» былі сканцэнтраваны на мовазнаўчым участку і сярод іх, |

| вядома, у першую чаргу Я.Лёсік, С.Некрашэвіч, В.Ластоўскі, М.Гарэцкі і |

| П.Бузук. Гэта яны зрабілі «мовазнаўчыя інстытуцыі... цытадэлямі сваёй |

| падрыўной контррэволюцыйнай работы», далі ўстаноўку на «стварэнне |

| штучнага бар\\\'ера паміж беларускай мовай і мовай рускага пролетарыята і |

| набліжэнне беларускай мовы да мовы фашыскай Польшчы». Варожасць, |

| антысавецкую накіраванасць дзеянняў «нацдэмаў» П.Юргілевіч бачыць |

| літаральна ва ўсім: замене кірыліцы на лацінку, каб толькі не быць |

| падобнай да расейскай азбукі, ва ўвядзенні ў беларускі алфавіт |

| некаторых новых літар і асабліва ў тым, як складаліся імі слоўнікі, |

| распрацоўвалася тэрміналогія, у выніку чаго нібыта не знайшлося ўжытку |

| для сотняў, тысячаў агульных для беларускай і расейскай моваў слоў. |

| |

| Аб\\\'ектам самай злоснай крытыкі стаў «зброеносец нацдэмізму» Ўладзімір |

| Дубоўка, які, як вядома, шмат зрабіў для ўзвышэння прэстыжу беларускай |

| мовы ў грамадстве, вывучэння шляхоў яе развіцця. Ён лічыў, што |

| нацыянальная мова з\\\'яўляецца нечым спрадвечным і арганічна звязаным з |

| самім народам, што ў ХІІ-ХVІ стагоддзях беларуская мова дасягнула |

| найвялікшага росквіту. Адмаўляецца сцвярджэнне Дубоўкі, што «ў склад |

| беларускага лексікона ўваходзяць у пераважнай большасці словы |

| агульнаславянскія і самабытна беларускія». Няцяжка зразумець чаму: |

| адсутнічае залежнасць развіцця беларускай мовы ад расейскай, няма |

| падстаў разглядаць першую як дыялект другой. У такім жа святле |

| разглядаюцца тут «нацдэмаўскі трубадур» Язэп Пушча, мова якога |

Страницы: 1, 2, 3