РЭФОРМА - УСТУПКА РУСІФІКАЦЫІ. Реферат.

РЭФОРМА - УСТУПКА РУСІФІКАЦЫІ. Реферат.

Рэферат падрыхтаваў:

Кардаш Яраслаў Сцяпанавіч

Праверыла:

Муравіцкая А. М.

Мінск 2002

ідэалагічны аспект

+------------------------------------------------------------------------+

| Сёння мы маем даволі багата публікацый па тэме, якую дзесяцігоддзямі |

| не адважваліся ўздымаць на старонках навуковай літаратуры, у |

| перыядычным друку. Тэма гэта - рэформа беларускага правапісу 1933 |

| года. У друку часцей за ўсё выступалі па ёй навукоўцы-філолагі. Так |

| што лінгвістычны аспект больш-менш поўна асветлены. Але ў данай |

| праблемы, на маю думку, ёсць і яшчэ адзін не менш важны аспект - |

| сацыяльна-палітычны, ідэалагічны, без разгляду якога цяжка зразумець, |

| чаму пры рэфармаванні правапісу часам так рэзка разыходзіліся пазіцыі |

| навукоўцаў-філолагаў, майстроў мастацкага слова толькі з-за |

| якой-небудзь адной літары. |

| |

| САЛІДНЫ ПАЧАТАК |

| |

| Набыццё беларускай мовай неўзабаве пасля Кастрычніцкага перавароту |

| статуса дзяржаўнай, афіцыйнае прызнанне, што ёй, як мове пераважнай |

| большасці насельніцтва рэспублікі, належыць самы шырокі спектр |

| сацыяльных функцый, паставілі на парадак дня велізарнай важнасці |

| задачу ўнармавання беларускай мовы. За час, як на ёй сталі пісаць |

| мастацкія творы і навуковыя працы, весці службовае справаводства, |

| заняткі ва ўсіх тыпах выхаваўчых і навучальных устаноў, добра |

| высветлілася, што яна, каб найлепш спраўляцца з выкананнем такога |

| шырокага дыяпазону функцый, патрабуе даволі значнага марфалагічнага, |

| фанетычнага і лексічнага ўпарадкавання. І тут няма нічога дзіўнага, |

| калі ўлічыць працяглы час існавання ў беларусаў толькі вуснай мовы. У |

| выніку ў перад- і паслярэвалюцыйнай беларускай літаратурнай мове |

| існаваў значны разнабой у напісанні слоў, што перашкаджала ёй быць |

| надзейным сродкам зносін паміж людзьмі, наспяхова спраўляцца з |

| ускладзенымі на яе ў сувязі з ажыццяўляемай палітыкай беларусізацыі |

| сацыяльнымі функцыямі. Рэформа беларускага правапісу станавілася |

| гістарычнай неабходнасцю, да чаго рыхтаваліся з усёй сур\\\'ёзнасцю, |

| прыслухоўваліся да кожнай слушнай прапановы. |

| |

| Першым буйным мерапрыемствам на гэтым шляху было правядзенне 14-21 |

| лістапада 1926 года ў Менску па ініцыятыве Інбелкульта акадэмічнай |

| канферэнцыі па рэформе беларускага правапісу. Менскі мовазнаўчы форум |

| выклікаў да сябе вялікую зацікаўленасць не толькі навукоўцаў |

| рэспублікі. |

| |

| У канферэнцыі бралі ўдзел 69 чалавек. Але не ўсе, хто прыехаў на яе, |

| лічылі абавязковым рэформу беларускага правапісу і азбукі. Сярод іх |

| быў і добры знаўца беларускай мовы С.Некрашэвіч. «Наша літаратурная |

| мова, - гаварыў ён, - консолідаваўшы народныя гутаркі, вырасла ўжо ў |

| сталы організм, які не патрабуе над сабой грунтоўных... опэрацый». |

| Такі погляд у пэўнай ступені мог сфармавацца на базе яго сяброўскіх |

| адносін з аўтарам «Беларускай граматыкі для школ» Браніславам |

| Тарашкевічам, якую якраз і збіраліся рэфармаваць удзельнікі |

| канферэнцыі і перш за ўсё Я.Лёсік, які меркаваў выступіць на ёй з |

| асноўным дакладам. С.Некрашэвіч выказаўся за поўнае адхіленне праекта |

| братоў Лёсікаў. |

| |

| Удзельнікі філалагічнага форуму паказалі добрае веданне сутнасці |

| праблемы моўнага развіцця ў рэспубліцы ў святле нядаўна абвешчанай |

| беларусізацыі. Цяжкасці яе вырашэння справядліва бачылі ў неспрыяльных |

| умовах мінулага. Аднак такое становішча з беларускай мовай не пужала |

| яе шчырых рупліўцаў. Яны былі ўпэўнены, што шляхам стараннай працы па |

| ўнармаванні правапісу можна будзе паступова давесці яе да таго |

| ўзроўню, якому адпавядаюць старыя эўрапейскія літаратурныя мовы, |

| забяспечваючы гэтым самым росквіт нацыянальнай культуры. |

| |

| Непасрэдна сам філалагічны аспект парадку для канферэнцыі пачаў |

| разглядацца толькі з падрабязнага аргументаванага выступлення С. |

| Некрашэвіча. Ён не быў прыхільнікам карэннай ломкі моўнай спадчыны, |

| заяўляючы, што ў складзенай Б.Тарашкевічам «Беларускай граматыцы для |

| школ» правільна вызначаны асноўныя законы беларускай літаратурнай |

| мовы». Затое ў сінтаксісе ім бачылася «шмат неўласьцівых для |

| беларускай мовы канструкцый пабудовы сказу». Прамоўца выказаў |

| занепакоенасць наплывам у беларускую лексіку слоў (асабліва |

| абстрактнага значэння) з іншых моў і стаяў за ўтварэнне такіх на базе |

| ўласнага слоўнікавага матэрыялу з паступовай заменай усяго таго |

| чужога, што набралася ў беларускай мове. «Тэндэнцыя да замены |

| чужаземнай стыхіі сваёю, - гаварыў С.Некрашэвіч, - не ёсць толькі |

| з\\\'явішча беларускай культуры». І з гэтым нельга не пагадзіцца, |

| ведаючы, якая мэтанакіраваная праца праводзілася многімі народамі па |

| ачышчэнні сваіх літаратурных моў ад залішніх запазычанняў. Без такой |

| працы не абысціся і сённяшняму корпусу філолагаў нашай краіны, калі мы |

| жадаем узняць прэстыж беларускай мовы як дзяржаўнай у вачах яе |

| носьбітаў. |

| |

| Яшчэ глыбей пранік у сутнасць разглядаемай на канферэнцыі праблемы |

| Я.Лёсік, які азнаёміў прысутных з канкрэтным праектам па рэформе |

| беларускай азбукі. Гэта ўжо было не першае выступленне Я.Лёсіка па |

| данай праблеме. У адрозненне ад С.Некрашэвіча аўтар праекта па рэформе |

| беларускай азбукі лічыў, што апошняя «не адпавядае ўва ўсіх пунктах |

| гукавому пісьму... ня мае ўласнага твару», таму ён прапанаваў |

| набліжаць беларускую азбуку да гукавога пісьма, «каб не абярнуць яго ў |

| такое мёртвае і труднае для навучаньня, якім з\\\'яўляецца пісьмо |

| францускае або ангельскае». |

| |

| Апанентаў у Я.Лёсіка аказалася больш, чым прыхільнікаў. Беларускую |

| азбуку вырашылі не кранаць. |

| |

| З няменшай крытыкай ішло і абмеркаванне прапанаванага Я.Лёсікам |

| праекта рэформы беларускага правапісу, што сведчыла аб сур\\\'ёзным |

| падыходзе да праблемы, папярэджвала аб усялякіх памылках пры прыняцці |

| канкрэтных рашэнняў. Сутнасць свайго погляду Я.Лёсік выказаў так: «... |

| каб пісьмо было простае і лёгкае, дзеля гэтага яно не павінна |

| разыходзіцца з жывым вымаўленнем слоў». Таму ён не пагаджаўся з |

| Б.Тарашкевічам, што той фанетычны прынцып увёў толькі пры напісанні |

| галосных гукаў. З найбольш істотных паправак Я.Лёсіка, якія выклікалі |

| шмат спрэчак, былі: увядзенне поўнага аканьня і на чужаземныя словы, |

| адмена напісання «ь» паміж падвойнымі зычнымі (жыцьцё - жыццё), пасля |

| «з» і «с» (зьвер - звер, сьнег - снег). Пасля грунтоўнага абмеркавання |

| напісанне «а» ў ненаціскных складах іншаземных слоў зацвердзілі, што |

| нельга не прызнаць за правільнае рашэнне. Для прыняцця яго, |

| бясспрэчна, важную ролю адыграла цвёрдая пазіцыя сакратара Правапіснай |

| камісіі Мялешкі, што «кожны народ вымаўляе чужаземныя словы згодна |

| сваёй уласнай нацыянальнай акцэнтацыі», і С.Некрашэвіча, які оканне ў |

| замежных словах разглядаў як супярэчнасць адзінству народнай і кніжнай |

| мовы. |

| |

| Затое адразу высветлілася, што ў Я.Лесіка будзе вельмі мала аднадумцаў |

| у дачыненні да мяккага знака. Першым вельмі цвёрдую апазіцыю ў гэтым |

| заняў С.Некрашэвіч, спасылаючыся, што і ў старабеларускай мове |

| выкарыстоўвалі «ь» у словах сьнег, зьвер і інш. «Можна многа |

| павыкідаць значкоў, - гаварыў ён, - і дайсьці ўрэшце да кітайскай |

| азбукі, але ж гэта не заслуга азбукі. Азбука і правапіс тады добрыя, |

| калі яны па магчымасьці азначаюць кожныя гукі, ва ўсякім выпадку |

| характэрныя з іх. А што нашыя мяккія зычныя, асабліва сьвісьцячыя, |

| гукі характэрныя, аб гэтым і гаварыць не прыходзіцца». |

| |

| С.Некрашэвіча цалкам падтрымаў П.Растаргуеў, заявіўшы, што «напісаньне |

| звер, дзвёх, мядзведзь, свет, цвет, суддзя, жыццё, ралля, чытанне без |

| «ь» будзе мець вынікам усваеньне няправільнага вымаўленьня падобных |

| слоў. Спасылка на іншыя мовы беспадстаўная; напрыклад, у расійскай |

| мове мае месца мяккае вымаўленьне некаторых зычных, але пры |

| адсутнасьці азначэньня мяккасьці пры напісаньні яна губляецца ў жывым |

| вымаўленьні пісьменных людзей, і ў значнай большасьці даводзіцца чуць |

| цьвёрдае вымаўленьне... Паказаньне ў граматыках на вымаўленьне гэтых |

| зычных не выратуе становішча». На думку І.Бялькевіча, ад неўжывання |

| «ь» паміж падвойнымі мяккімі зычнымі траціцца асаблівасць беларускай |

| мовы. |

| |

| Увагу ўдзельнікаў канферэнцыі прыцягнула правіла напісання «у» і «і» |

| пасля галоснага папярэдняга слова. Вельмі катэгарычным тут быў |

| П.Растаргуеў, сцвярджаючы, што калі ў такіх выпадках зазначаныя літары |

| не пісаць як нескладовыя, «значыць сьцерці ў пісьмовай перадачы |

| беларускай мовы адну з найбольш характэрных яе асаблівасьцяй». З ім |

| пагаджаўся П.Бузук, спасылаючыся тут на ўкраінскі вопыт, дзе нават «і» |

| нескладовае пішуць у пачатку слова, калі папярэдняе канчаецца на |

| галосны. Удзельнікі канферэнцыі не пагадзіліся з такой прапановай у |

| дачыненні да «і». |

| |

| Пры такой саліднай гаворцы на канферэнцыі аб маючай неўзабаве адбыцца |

| рэформе правапісу беларускай мовы не магло не ўзнікнуць і пытанне аб |

| ужыванні лацінскага алфавіта. Сярод праціўнікаў яго былі і такія |

| выдатныя знаўцы беларускай мовы, як В.Ластоўскі, Я.Лёсік, |

| С.Некрашэвіч, П.Растаргуеў. Але дух талерантнасці, які панаваў на |

| працягу ўсяго часу працы канферэнцыі, даў магчымасць смела выступіць і |

| ў абарону лацінкі. Пераканаўча адстойваў яе П.Бузук: «... надыходзіць |

| час падумаць аб лацініцы; бязумоўна, да гэтага справа дойдзе; мы |

| эўропеізуемся, мы прынялі новы стыль, мы прынялі дзесятковую сыстэму |

| мер, нам застаецца зрабіць апошні крок - перайсці да лацінікі». |

| |

| Асаблівым клопатам удзельнікаў канферэнцыі з\\\'яўлялася ачышчэнне |

| беларускай мовы ад залішніх уплываў з боку расейскай. І гэта |

| зразумела: атрымаўшы статус дзяржаўнай, беларуская мова не магла болей |

| заставацца на ўзроўні сапсаванай расейскай мовы. На пазіцыях |

| сапраўднага пурытаніна ў гэтым пытанні трывала стаяў гісторык і |

| публіцыст, у мінулым рэдактар «Нашай Нівы» В.Ластоўскі. Фанетычныя |

| адступленні ад народнай мовы, на яго думку, выкліканы перш за ўсё |

| запазычаннем расейскай абацэды (алфавіта). Датычыла гэта і дыфтонгаў |

| уо(юю=іоу), ые(іе), якія складаюць адну з асаблівасцей беларускай |

| мовы. Замена дыфтонгаў «аднэй літарай расійскай абацэды, - гаварыў |

| В.Ластоўскі, - з\\\'явішча штучнае і надта шкоднае для захаваньня |

| натуральнай чыстаты мовы». Дзякуючы такой замене людзі гавораць |

| па-крыўску, але з маскоўскім акцэнтам. Яго зусім не задавальняла, што |

| ў беларускім правапісе фанетычная перадача захоўваецца толькі ў |

| канчатках слоў (зрабіў, валоў), а іх карані пішуцца па-расейску (звон |

| замест звуон). «У выніку гэтага наша старая і самабытная мова... |

| выглядае правінцыяльным дыялектам расійскай мовы, а гэтае апошняе |

| з\\\'яўляецца перашкодай адраджэньню нашай пісьменнасьці». На яго думку, |

| «ня толькі ў слове, як зьмесьце народнай мысьлі, але і ў форме гэтага |

| слова, у кожным паасобным гуку яго ці злучэньні гукаў адбіваецца |

| гісторыя народу». Таму трэба «дасягнуць таго, каб нашы словы, формы і |

| гукі на пісьме былі адбіццём гісторыі нашай пісьменнасьці, гісторыі |

| крыўскага, а не расійскага ці польскага народаў, сярод моваў якіх наша |

| пісьменная мова выглядае цяпер як толькі правінцыяльная адмена...» |

| |

| Спецыяльна не бралі слова на канферэнцыі Янка Купала і Якуб Колас. Але |

| вядома па выніках пайменнага галасавання і іншых крыніцах, што яны |

| былі супраць таго, што канферэнцыя прыняла прапазіцыю С.Некрашэвіча |

| пісаць «я» толькі ў першым складзе перад націскам і пакінула без |

| змяненняў напісанне «не» і «без», калі яны стаяць асобна (г.зн. не |

| падлягалі яканню). Я.Колас стаяў за пашырэнне якання і ў другім |

| складзе пасля націску, за напісанне «німа», «ніхай», быў супроць |

| ужывання «а» замест ненаціскнога «о» ў чужаземных словах. |

| |

| Усе дні, пакуль працягвалася работа канферэнцыі, яна была ў цэнтры |

| ўвагі самых розных пластоў беларускага народа, што дало падставу |

| старшыні Інбелкульта Ў.Ігнатоўскаму ў сваім заключным слове заявіць: |

| «Мы не забылі беларускай мовы, чаго баяўся Багушэвіч... Мы павінны |

| вызначыць вялікую зацікаўленасьць працамі канферэнцыі з боку шырокіх |

| рабоча-сялянскіх мас Беларусі. Нашы пасяджэньні заўсёды мелі шмат |

| гасьцей, асабліва вечарамі. Некаторыя з іх прасілі нават слова. Газэты |

| нашы, у якіх апісвалася дэтальна праца канферэнцыі, чыталіся нарасхват |

| і пасьля прачытаньня хаваліся ў прыватных бібліятэках». |

| |

| РЭФОРМА - УСТУПКА РУСІФІКАЦЫІ |

| |

| З рознымі пачуццямі і настроем пакідалі людзі канферэнцыю. Адных яна |

| радавала сваімі вынікамі, другіх - засмучала. Але як першыя, так і |

| другія добра ўсведамлялі, што наперадзе іх яшчэ чакае вялікая праца, |

| каб ачысціць беларускую мову ад усяго таго, што было не ўласціва яе |

| нутраной прыродзе, каб зрабіць яе ва ўсім адпаведнай так нядаўна |

| набытаму статусу дзяржаўнай. І вопытныя беларускія мовазнаўцы актыўна |

| ўзяліся за гэтую высакародную справу. Аднак адчувалася, што з кожным |

| годам усё цяжэй і цяжэй праводзіць карысныя ідэі ў жыццё. З распачатай |

| у канцы 20-х гадоў барацьбой з т.зв. беларускім нацыянал-дэмакратызмам |

| да ходу працы па падрыхтоўцы новага правапісу раптам выказалі вялікую |

| зацікаўленасць асобы, прафесійны статус якіх не меў нічога агульнага з |

| праблемай мовазнаўства. Пэўны ўплыў імкнуліся рабіць яны і на склад |

| навукоўцаў, што павінны былі далей займацца данай справай. І трэба |

| думаць, што не абыходзілася тут і без выкарыстання матэрыялаў |

| праведзенай у лістападзе 1926 года Канферэнцыі па рэформе беларускага |

| правапісу і азбукі. Паводле зместу выступленняў на ёй партыйныя органы |

| маглі скласці даволі поўныя ўяўленні аб палітычных перакананнях |

| кожнага, хто браў слова, і ўжо вырашыць, даць ці не даць яму |

| магчымасць удзельнічаць у распрацоўцы беларускага правапісу. Асаблівую |

| падазронасць выклікалі тыя, хто быў вельмі заклапочаны праблемай |

| ачышчэння беларускай мовы ад русізмаў і ўвогуле ад уплыву на яе з боку |

| расейскай. А такіх поглядаў прытрымлівалася большасць удзельнікаў |

| данага форуму, і свае пазіцыі яны выказвалі не завуалявана, а адкрыта, |

| не думаючы, што хтосьці гэтаму будзе даваць палітычную афарбоўку. Для |

| доказу прывядзем хаця б такія словы з выступлення А.Лёсіка: |

| «Уласьцівасьць беларускай мовы стане больш выразнай, калі мы будзем |

| пісаць «прышлі у хату», чым «прышлі ў хату», бо апошняе напісаньне |

| набліжае беларускае выражэньне да расійскага «в хату» («ў» бліжэй да |

| «в», чым «у»)». Пераканаўча паказваў, як адмоўна паўплывалі на |

| адметнасць беларускай мовы некрытычныя запазычанні з расейскага |

| правапісу, В.Ластоўскі. Таму не дзіва, што менавіта гэтых навукоўцаў |

| першымі адхілілі ад далейшай працы над беларускім правапісам. Ужо ў |

| снежні 1930 года Я.Лёсіка пазбавілі звання акадэміка АН БССР, а ў |

| красавіку наступнага года выслалі за межы рэспублікі. Тады ж падобны |

| лёс напаткаў і старшыню Правапіснай камісіі, віцэ-прэзідэнта АН БССР |

| С.Некрашэвіча. |

| |

| Можна было б прывесці і яшчэ шэраг фактаў, якія сведчаць пра |

| неспрыяльныя ўмовы для завяршэння працы па складанні беларускага |

| правапісу. Абмяжуемся хаця б такім. Ці ж маглі навукоўцы-мовазнаўцы АН |

| БССР шчыра клапаціцца пра захаванне і прымнажэнне народнай лексікі, |

| калі ў выдадзенай у Менску ў 1931 годзе кнізе «Навука на службе |

| нацдэмаўскай контррэвалюцыі» С.Вальфсон пісаў, што ў калектыве гэтай |

| навуковай установы нічым іншым не займаюцца, як запаўненнем слоўнікаў |

| пакрытымі плесенню вякоў, нікому не зразумелымі архаізмамі. Паводле |

| яго фальсіфікацый, «нацдэмы лічылі сваёй важнейшаю задачаю вытравіць з |

| беларускай мовы ўсякія элементы расейскай мовы». Зразумела, цяпер ужо |

| кожны, хто быў прыцягнуты да складання беларускага правапісу, імкнуўся |

| - каб толькі не быць залічаным у «нацдэмы» - абавязкова ўнесці штосьці |

| з расейскай мовы ў беларускую, нягледзячы, як гэта стасуецца да яе. |

| |

| Такі ход падзей задавальняў партыйныя і савецкія органы рэспублікі. |

| Яны нават не палічылі патрэбным дапусціць да працы над рэформай |

Страницы: 1, 2, 3